معرفی کتاب جهان مکتوب- اثر ماترین پوکنر- ترجمه علی منصوری- نشر بیدگل
ادبیات موضوعی برای سرگرمی است. این جمله عین یک برچسب، همیشه بر پیشانی ادبیات چسبانده شده است. عده‌ی زیادی باور به این دارند که مطالعه ادبیات، در کلیت خودش فایدهای جز سرگرمی و لذت بردن از اوقات فراغت ندارد. معروف است که بورخس همیشه از این پرسش که «فایده ادبیات چیست؟» برمی‌آشفت و آن را بی‌معنا (در حد پرسشی چون آواز قناری و غروب زیبا چه فایدهای دارد؟) می‌دانست.
اما بارگاس یوسا با این پرسش مشکلی نداشت و آن را به رسمیت می‌شناخت. یوسا در مقاله بی‌نظیر خودش «چرا ادبیات؟» پاسخی قاطع به این پرسش می‌دهد. پاسخی آکنده از هشداری جدی. هشدار به دنیایی که با علم‌زدگی و تخصص‌گرایی بی‌حد خودش، به سمت انسان‌هایی تکه‌تکه شده و جوامعی سرشار از با هم بیگانگی نزدیک می‌شود.
من این مقاله را چندین بار خوانده‌ام و پیش از نوشتن این معرفی دوباره خواندم‌اش. برای منی که بیشتر از هرچیزی به کارکردهای درون‌فردی هنر و ادبیات علاقه‌مندم و مدتهاست در موردش مطالعه و فکر می‌کنم، نگاه فراگیر یوسا به ادبیات منظری تازه به موضوع در برابر من باز می‌کند. یوسا ادبیات را از منظر مسأله بنیادین خودش یعنی مسأله آزادی بررسی می‌کند و ادعا دارد که ادبیات با تربیت انسان‌های ناخرسند و عاصی، تلاش برای آزادی را در نهاد بشری زنده نگه خواهد داشت.
من بین کارکردهای فردی و اجتماعی ادبیات مشغول بودم که یک‌باره سروکله‌ی مارتین پوکنر و کتاب «جهان مکتوب» در زندگی‌ام پیدا شد. پوکنر نه تنها نگاه یوسایی مرا به ادبیات تکمیل کرد، بلکه با طرح ادعایی بسیار بزرگ درباره ادبیات، تاثیری شگفت‌انگیز در افکار من راجع‌به ادبیات گذاشت. پوکنر در جهان مکتوب مدعی شد که ادبیات نه تنها در زندگی اجتماعی، بلکه در کل تاریخ تمدن بشری گام‌های قاطع و ردپایی مشخص دارد. ادعایی بزرگ که به گمان‌ام پوکنر به خوبی از آن دفاع می‌کند.
جهان مکتوب با عنوان دوم «چگونه ادبیات به تاریخ شکل داد؟» تا حدود زیادی محتوای اصلی و ادعای محوری نویسنده‌اش را روشن می‌کند. سوای موضوع جذاب این کتاب، نحوه نگارش و پرداخت پوکنر نیز برای من جذابیت خاصی داشت. او اثری تحقیقی را به صورت متنی روایی نوشته است و خودش نیز جزوی از روایت کتاب است. جایی از کتاب اشاره می‌کند که این روش را به توصیه ویراستارش در پیش گرفته و به گمان من یکی از نقاط عطف کتاب همین متن صمیمی و روایی‌گونه اثر است. پوکنر نه فقط درباره موضوع خودش نوشته، بلکه داستان نوشته‌شدن این کتاب را نیز در دل متن جای داده است.
پوکنر روایت جذاب خودش را از سفینه آپولو ۸ شروع می‌کند. جایی که سه سرنشین این فضاپیما در آن تجربه شگفت‌انگیز خروج از مدار زمین و تبدیل شدن به اولین نظاره‌گرهای زمین از منظری بیرونی، برای توضیح تجربه‌شان چاره‌ای نداشتند جز این که به ادبیات پناه ببرند. به آن قدیمی‌ترین ابزاری که انسان از ابتدایی‌ترین دوران تشکیل تمدن تا رسیدن به مرحله‌ی امکان خروج از زمین دست به دامان آن بود.
پوکنر سپس به مسافرتی در تاریخ می‌رود. شاید تعجب‌آور باشد که کسی در بررسی تاریخ ادبیات مکتوب، کار را با اسکندر مقدونی شروع کند! اما پوکنر با دقت و ظرافتی تحسین‌آمیز شواهد تاریخی را پیش می‌برد. از اسکندر به آشور و حماسه شگفت‌انگیز گیلگمیش. به آموزه‌های رهبرها و معلم‌های بزرگ ابتدایی(سقراط، بودا، کنفوسیوس و مسیح) می‌پردازد و نقش متن نوشتاری در ماندگار شدن معلم‌هایی که خود هیچ‌گاه دست به قلم نبردند. پوکنر متون مقدسی را نیز وام‌دار نوشتن و امکان تبدیل کلام به متن معرفی می‌کند و چنین متن‌هایی را اولین موقعیت پیش‌روی جهان مکتوب برای کسب اهمیتی در حد تقدس نشان می‌دهد. او به جغرافیای وسیع و تاریخی گوناگون از زندگی بشریت می‌پردازد. به گوتنبرگ، به جدال مارتین لوتر و کلیسا بر سر متن مقدس، به خاور دور و تولد اولین رمان در چین قرن اول میلادی. به آفریقا و نقش نقالان و شارحان در تشکیل هویت قبیله‌ای و به جایگاه متن مکتوب در دنیای مدنیت ابتدایی. پوکنر چهارگوشه عالم را برای پیداکردن ردپای ادبیات بررسی می‌کند و دست آخر در سالن غذاخوری دانشگاه هاروارد به دنیای هری‌پاتر و سرانجام عالم تکنولوژی می‌رسد.
کتاب با طنینی دل‌پذیر و لحنی دوستانه، پاسخی قاطع به کسانی می‌دهد که نگاهی فایده‌محورانه، ادبیات را به چیزی صرفا در حد لذت‌ی زیبایی‌شناسانه و تفریحی فرهنگی و باپرستیژ فرو می‌کاهند. جهان مکتوب سفری جذاب و خواندنی است در دنیایی که آرام‌آرام با متن مکتوب، با تبدیل گفتار به نوشتار و با گام‌های قاطع ادبیات به شیوه‌ای پیش‌رفته که ما اکنون در حال تجربه‌‌اش هستیم.
سعید صدقی-۳۱ اردیبهشت ۱۴۰۰
